يكى از مسائلى كه همواره در زندگى انسان مطرح بوده، حق و حق

يكى از مسائلى كه همواره در زندگى انسان مطرح بوده، حق و حقيقت است. همه گروه‏ها و افراد به منظور دفاع از ادعاها و عملكردهايشان به مفهوم حق و عدل متوسل مى‏شوند. اين مقوله ارزش‏مند بر همه ابعاد زندگى فردى و اجتماعى انسان، سايه افكنده است. هر كس خود را بر حق مى‏داند و براى موجّه جلوه دادن خود، موضع خويش را حق و موضع طرف مقابل را باطل معرفى مى‏كند. حتى شرورترين افراد نيز، در ناشايست‏ترين اعمال، خود را صاحب حق مى‏دانند، زيرا بر اين باورند كه انسان به حكم فطرت، حق گرا و باطل ستيز است. پس ناگزير لازم است در حد توان، از حيث نظرى، تصويرى روشن و شفاف از حق و باطل در ذهن داشته باشيم تا در ارزيابى كار خود و ديگران، دچار اشتباه نشويم. ضرورت دارد حق و ويژگى‏هاى آن را باز شناسيم تا سره را از ناسره جدا كنيم.
فراموش نكنيم كه با حق بودن و حقيقت را باور داشتن و با آن زندگى كردن، ما را در راه، نگاه مى‏دارد و يك چرخش باطل در اين مدار، ما را با نيروى گريز از حق، به فرسنگ‏ها دورتر از مسير، پرتاب مى‏كند. به سخن حقِ امام على(ع) بينديشيم كه فرمود: در همراهى حق، خوش‏بختى به وجود مى‏آيد.(1) به منظور آشنايى بيش‏تر شما عزيزان، اين شماره از مجله را به بررسى اين موضوع مهم، اختصاص داده‏ايم.
معناى حق‏

براى حق، معانى مختلفى ذكر شده است. راغب اصفهانى مى‏گويد: اصل حق به معناى مطابقت و موافقت است.(2) مى‏گويد: حق يعنى ضد باطل، صدق، وجود ثابت.(3)
صاحب قاموس قرآن مى‏گويد: باطل آن است كه در قضاوت عمومى، مضمحل مى‏شود و بشر در عين ابتلا به باطل، به ضرر و ناحق بودن آن حكم مى‏كند.(4)
از مجموع سخنان فرهنگ نويسان برمى‏آيد: هر چيزى كه به گونه‏اى با واقعيت توأم باشد حق است.(5) از كلام اميرمؤمنان حضرت على(ع) كه فرمود: دايره حق در توصيف و بيان از هر چيزى وسيع‏تر است ولى به هنگام عمل از روى انصاف، مجال آن از همه چيز تنگ‏تر و كم‏وسعت‏تر است؛(6) استفاده مى‏شود كه اصل حق وقتى معنا مى‏يابد كه از روى انصاف و عمل به آن نگاه كنيم.
استاد مطهرى براى حق دو معنا ذكر كرده است:
1 - حق به معناى واقعيت داشتن و باطل به معناى واقعيت نداشتن؛
2 - حق به معناى تصديق ذهنى است؛ يعنى قضيه و جمله‏اى ذهنى يا تصويرى ذهنى كه مطابق با واقع و نفس الامر است.(7)
جايگاه حق گرايى در اسلام‏
در انديشه دينى، برپايى حق در ميان مردمان، اهميت خاصى دارد تا جايى كه لفظ حق با مشتقاتش 287 بار و لفظ باطل 35 بار در قرآن آمده است. خداوند در آيه‏اى به پيامبر گرامى خود مى‏فرمايد: «انا انزلنا اليك الكتاب بالحق لتحكم بين الناس بما اراك الله؛(8) قرآن را به حق بر تو فرستاديم تا ميان مردم به آن‏چه خدا تو را بنمود، حكم كنى»؛ يعنى هدف از فرستادن كتاب آسمانى، اجراى حق و عدل در بين مردم است.
اگر حق و عدل از دين و دين‏دارى گرفته شود روح و جان آن گرفته شده است. اميرمؤمنان على(ع) هدف از تشكيل حكومت را در برپايى حق و عدل منحصر مى‏داند كه نتيجه‏اش اصلاح امور، فراهم شدن امنيت و آسايش براى ستم‏ديدگان و عملى شدن قوانين الهى است.(9)
آن حضرت دليل پذيرش خلاف را برپايى حق مى‏داند. از اين رو به ابن عباس مى‏فرمايد: به خدا سوگند، اين كفش نزد من محبوب‏تر است از حكومت بر شما مگر آن‏كه به وسيله آن حقى را برپا كنم يا باطلى را دفع نمايم.(10)
در اهميت حق جويى همين بس كه سالار شهيدان، براى تحقق آن با شعار «الا ترون أنّ الحق لا يعمل به و انّ الباطل لا يتناهى عنه»(11) پا به ميدان كارزار نهاد و جانش را در اين راه فدا نمود.
حقيقت‏جويى، يك ميل فطرى است كه در درون همه انسان‏ها ريشه دارد. از اين رو در قرآن كريم در موارد بسيارى بر حق و حقيقت تكيه مى‏كند كه نشان مى‏دهد وجود اين گرايش را در انسان پذيرفته است. نظير آيه: «الحقّ من ربّك فلا تكوننّ من الممترين؛(12) [تو كه به دنبال حق مى‏گردى‏] حق از پروردگار توست، پس نبايد از شك كنندگان باشى.»
از اين آيه و نظاير آن برمى‏آيد كه وجود چنين گرايشى در انسان، مفروض گرفته شده كه با تعيين مصداق حق، آن را جهت مى‏دهد. البته اين امر خطير مانند امور ديگر نيازمند شكوفايى است. گرايش انسان به حق و حقيقت به معناى عمل او به حقيقت نيست.