امام رضاعلیه السلام و دفاع عقلانی از دین

امام رضا(علیه السلام) و دفاع عقلانی از دین

امام رضا(علیه السلام) در خلال جلسات علمی فراوان که با صاحبان اندیشه های غیرتوحیدی و مخالف داشت از عنصر عقل و استدلال و برهان، فراوان بهره می برد و طرف های مقابل را با این روش استدلالی و عقلی وادار به خضوع و اقناع و پذیرش عقاید حقه می کرد. تجلی عقلانیت دین و دفاع عقلانی حضرت رضا(علیه السلام) از دین و آموزه های دینی محور بحث در گفت وگوی حاضر با حجت الاسلام دکتر رضائی مهر پژوهشگر و استاد حوزه علمیه قم است که با هم آن را از نظر می گذرانیم.

یکی از ویژگی های جاودانگی و پویایی اسلام، برهانی بودن آموزه های آن است به گونه ای که جایگاه والای عقل در اسلام به عنوان یکی از ابزارهای مهم شناخت، امری غیرقابل انکار است چنان که توجه به علم و دانش در اسلام مورد تأکید فراوان قرار گرفته است به عنوان اولین سؤال بفرمایید مراد از عقلانی بودن دین در این بحث چیست و آیا می توان عقلانی بودن دین را اثبات پذیر بودن تمام آموزه های دین از طریق ادله مصطلح عقلی دانست؟

- به نظر می رسد قبل از پاسخ به این سؤال توجه به این نکته لازم باشد که لزوماً چنین نیست که عقلانی بودن امری متوقف بر براهین مصطلح عقلی باشد، در واقع می توان نسبت بین این دو را عموم و خصوص مطلق از نسب اربعه دانست زیرا هر نتیجه حاصله از یک استدلال عقلی، خودبخود عقلانی است یعنی خردپذیر است ولی این چنین نیست که هر امر عقلانی مثل گزاره های دینی تعبدی، لزوما باید با ادله مصطلح عقلی به اثبات برسد بنابراین ممکن است گزاره ای منشأ وحیانی داشته باشد و با هیچیک از براهین فلسفی قابل اثبات نباشد و در عین حال عقلانی هم باشد به عنوان مثال نمی توان با ادله عقلی راز سه رکعتی بودن نماز مغرب را فهم و اثبات کرد ولی عقل، عمل بر طبق فرمان شروع را می پذیرد و بلکه بر آن تأکید می کند. بر همین اساس وقتی می گوییم اسلام دینی عقلانی است منظور آن است که حکیمانه است و آموزه های آن مبتنی بر حکمت است. با این بیانی که از عقلانی بودن دین کردیم وجهی برای انحصار اثبات گزاره های دینی بر ادله مصطلح عقلی نیست بلکه عقلانی بودن دین به معنای اشتمال آن بر حکمت است.

پس آیا می توان گفت اثبات و یا دفاع از آموزه های دینی، روش ها و اشکال مختلفی داشته باشد؟

- دقیقاً همین طور است گاهی محققی به دنبال نتیجه یقینی است که از روش های برهانی عقلی و نقلی استفاده می کند مثل اثبات یقینی ذات واجب تعالی و اثبات وجوب سه رکعت بودن نمازمغرب و گاهی در اثبات و دفاع از دین در اصل نیازمند تمسک به چنین روشی نیست بلکه مثلا چون در مقام اقناع مخاطب است دفاع او از دین به روش خطابه است و یا در مقام تقابل با خصم است که از روش جدال احسن بهره می برد. باید عرض کنم اصولا دفاع از دین دارای صورت های مختلفی است گاهی با مال و ثروت است گاهی با جان، گاهی با زبان و بالاخره گاهی هم صبغه علمی و عقلانی دارد. مراد از دین در این جا هم، مجموعه معارف و احکامی است که خداوند برای هدایت و سعادت بشر تشریع فرموده و بواسطه پیامبران و رسل خویش آنها را به مردم رسانده است. پس منظور از دین در این بحث، ادیان وحیانی خصوصاً آخرین تشریع الهی یعنی دین اسلام است. با توجه به آنچه گذشت وجه عقلانی دین را می توان حکیمانه بودن محتوای آن دانست و دفاع عقلانی از آن هرگونه تفکر، رفتار و گفتاری است که موجب استحکام و تثبیت دین در نظر اهل خرد و تعقل می شود. به تعبیر دیگر، دفاع عقلانی از دین، دفاع از خود دین است براساس اصول و قواعد منطقی و عقلی شکی نیست که چنین دفاعی، چون مربوط به حوزه نظر و تعقل است، از اهمیت خاصی برخوردار است. چرا که هرگاه مبانی نظری و تئوریکی یک نحله فکری و مکتب کلامی، خاستگاه عقلانی داشته باشد هرچه بهتر و بیشتر، فرآیند تبلیغ و پذیرش را هموار می سازد.

با این بیان معلوم می شود که دفاع عقلانی، دفاعی است منطبق بر اصول عقلی و منطقی که هر مخاطب اهل خرد را متأثر کرده به گونه ای که آن را بپذیرد و دلیلی عقلانی بر رد آن نیابد و نتیجه چنین دفاعی هم هموار کردن راه پذیرش دین خواهد بود. بنابراین دفاع عقلانی فقط به معنی دفاع از طریق ادله عقلی صرف نیست بلکه دفاع از طریق نقل یعنی آموزه های کتاب و سنت نیز می باشد.

با توجه به آنچه فرمودید که بهترین شکل تبلیغ و دفاع از دین آن است که به گونه ای بیانگر وجه عقلانی دین باشد بفرمایید، آیا از کتاب و سنت، شواهدی بر اهمیت چنین دفاعی وجود دارد؟

- دقیقاً اینگونه است و بهترین دلیل بر اهمیت این نوع دفاع، توجه کتاب و سنت و انطباق سیره روش اهل بیت در تبلیغ دین بر این روش می باشد. چرا که قرآن، یکی از راههای معرفت را تعقل و تدبر در آیات وانفس می داند و انسان را برای رسیدن به حقایق و کشف مجهولاتش به روشهای عقلانی توصی