بررسی شعرگل سرخ از علی سورنا

بررسی شعر«گل سرخ» از (علی سورنا)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
شعر «گل سرخ» تصویری پیچیده و پُراشاره از زیستِ جمعی در بسترِ خشونت و انقطاع است؛ متنی که هر سطرش میانِ زخم و تپش، میانِ سوگ و امید نوسان می‌کند و نشان می‌دهد چگونه تجربهٔ دردناک می‌تواند سوختِ حرکت و آفرینشِ فردی و جمعی شود. آغازِ شعر با تصویری ساده اما بارور شروع می‌شود — «ایستاده بود رو به امید / و پس پشت می‌رفت توی سرخی» — که هم ایستادگی را نشان می‌دهد و هم بارِ سرخِ خونینِ تاریخ را که مثلِ غروب در «کوله‌پشتی» حمل می‌شود: غروبی نه صرفاً معنای پایان، بلکه نمادی از بارِ گذشته و خاطره‌های تلخ که از پیش‌رویِ فرد خالی نمی‌شوند، اما نتوانسته‌اند او را به زانو درآورند.
--------
تصویرِ «دست‌های زوری که آلوده بود به خون خورشید» یکی از چکیده‌ترین استعاره‌های شعر است؛ خورشید که معمولاً نمادِ روشنایی و حقیقت است، این‌جا آلوده می‌شود و این آلودگی، نشانِ تعرضِ زور و خشونت به نورِ وجود است؛ گرچه همین آلودگی تلخ است، اما بازتابِ مبارزه‌ای‌ست که نورش به قیمت خون حاصل آمده. در پیِ آن تناقض‌های زبانی و مفهومی جلوه‌گر می‌شوند: «ما زنده‌ایم تو سلول آزادی» تناقضی نافذ است—آزادی‌ای که به سلول بدل شده، بیانِ تجربهٔ آزادیِ مقید، محدود و شکننده است؛ آزادی‌ای که هست اما محبوس است.
--------
شعر مکرراً بر بقایِ امید تکیه می‌کند؛ «نامه‌اش رو دزدیدن اما پاکتش نمرد» و «رویا تو یه غروب ساحل رهاش کرد / ایستاد و باورش نمرد»؛ این‌ها نشان می‌دهد که حتی اگر پیام و محتوای رؤیا سرکوب یا ربوده شود، ظرفِ آن — پاکت، باور، شکلِ رؤیا — همچنان برقرار است و می‌تواند منتقل شود. این پایداریِ نمادین همان‌چیزی است که شعر آن‌را به‌عنوان نیروی حیات‌بخش معرفی می‌کند.
--------
نکتهٔ مرکزیِ معنایی در گزاره‌ای خلاصه می‌شود: «وقتی هر زخم می‌شد حرکت». زخم، که معمولاً نشانِ صدمه و ایستایی است، در این شعر تبدیل به نیرویی محرک می‌شود؛ تجربهٔ دردناک بدل می‌گردد به عاملِ پویش و آگاهی. این تبدیلِ پارادوکسیکال (تناقضی به ظاهر بی معنا اما معنادار و عمیق) پیامِ اصلی شعر است: تحمیلِ زیان نمی‌تواند انسان را به انجماد بکشد، بلکه ممکن است او را به حرکت و بازآفرینیِ قدرت سوق دهد. هم‌زمان تصویرِ گلوله‌ها و مرزها که «مرز رو داد می‌زدن» و «سینه ما که واسه هر شکار می‌تپید» فضای تهدید و مقاومت را هم‌زمان عیان می‌سازد — فضایِ بیرونیِ خشونت و فضایِ درونیِ مقاومتِ جمعی.
--------
بازگشتِ همخوان به‌عنوانِ همخوانی تکرارشونده («انتهای هر کوره راه… یه سیل درنده اندوه ما… میشه یه خیزش تپنده نذار سد رو به ما») نقشِ ساختاری و معناییِ مهمی دارد: همخوان مانندِ پژواکِ جمعی است که اندوه را به نیروی بالقوه تبدیل می‌کند؛ این اندوه اگرچه سیلاب‌وار و درنده است، اما می‌تواند به خیزشی تپنده بدل شود که سدهای سرکوب را می‌شکافد. به‌عبارتِ دیگر، همخوان نقطهٔ پیوند میان تجربهٔ فردی و امکانِ فراگیری و سازمان‌یابیِ جمعی است.
--------
در بخشِ دوم، شعر ورق می‌خورد و به سطحِ تأملِ درونی‌تر می‌رسد: پذیرشِ نبرد در «اندوه‌ترین فردا»، پرسش از بازسازیِ «دست‌های ریخته» و ثبتِ خرابی‌ها — «مساحت زمین خونه‌های مرده بعد ریزش بنا» — نشان می‌دهد که شاعر تنها به وصفِ بیرونی اکتفا نمی‌کند، بلکه به چگونگیِ بازسازیِ سوختِ زیستیِ فردی پس از شکست می‌اندیشد. باز هم عشق و تخیل به‌عنوانِ موتورِ نجات ظاهر می‌شوند: «زنده موندیم تو اندیشه جهان به عشق»؛ عشق نه به‌عنوان احساسِ رومانتیکِ صرف، بلکه به‌عنوانِ بنیادِ زیستِ انسانی که مقاومت و همدلی را ممکن می‌سازد.
--------
در سطرهایی که شاعر اذعان می‌کند «من حفظم که سطر سطر شعر به قعر زد / طلسم شدم به رعشه»، زبانِ شعر خودآگاهانه به سطحِ متاشعر (شعری درباره خودشعر) می‌آید: شعر تلاش می‌کند عمقِ شکست را ثبت کند، گویی ثبتِ شکست زمینهٔ التیامی است. و باز هم درخشان‌ترین گزارهٔ اخلاقیِ متن در پایانِ بخش دوم تکرار می‌شود: «نگاه کن اندام کوچه‌ها رو / که رقص رو نمی‌شه با گلوله‌ها هدف گرفت» — رقص، نمادِ زندگیِ جمعی و پویایی فرهنگی، عمیق‌تر از خشونتِ مادی است و سرکوبِ تسلیحاتی و خشونت‌آمیز را ناکام می‌گذارد.
--------
در نهایت، «گل سرخ» شعری است که همزمان فریادِ اعتراض و نغمۀ امید است؛ شعری که نشان می‌دهد زخم‌ها و خسارت‌ها نه صرفاً میراثِ مرگ‌اند، بلکه مادهٔ نخستینِ حرکتِ بازسازی و مقاومت‌اند. گل سرخِ فردا، آن‌گونه که شاعر می‌گوید، ادامهٔ خونِ ماست: نه فقط نشانهٔ تراژدی، که علامتِ پیوندِ رنج و امید، نشانهٔ آیینی است که از دلِ شکست، امکانِ تولدِ دوباره را می‌سراید.